Σε ποιον ανήκει το σώμα μας;

Σε ποιον ανήκει το σώμα μας; Ποιος είναι αρμόδιος να ελέγχει το σώμα του; Το ίδιο το άτομο ή η κοινωνία; Ποιος θα αποφασίσει αν μια γυναίκα μπορεί ή όχι να γίνει παρένθετη μητέρα και να πληρωθεί για τις υπηρεσίες; Ποιος θα αποφασίσει για το αν μπορώ να πουλήσω το νεφρό μου σε ένα άτομο που το χρειάζεται; 

Μια θεμελιώδης αξία για τη Βιοηθική είναι αυτή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Πρόκειται για την ιδέα ότι οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι, έχουν μια εγγενή αξία που συνδέεται με την ίδια τους τη φύση. Διαθέτουμε, δηλαδή, αυτήν την εγγενή αξία, γιατί είμαστε αυτόνομα όντα που μπορούν να επιλέγουν ελεύθερα και ορθολογικά. Για τον χριστιανισμό αυτή η ιδέα είναι εύλογη καθώς ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» του Θεού. 

Άλλωστε από τον χριστιανισμό θα προκύψουν και οι παρόμοιες ιδέες περί φυσικών δικαιωμάτων. Ο άνθρωπος, λοιπόν, έχει εγγενή αξία και φυσικά όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια αξία. Η ηθική ισότητα μεταξύ των ανθρώπων έχει, κι αυτή, χριστιανικές καταβολές. Αλλά αυτές οι θρησκευτικές καταβολές θέτουν και τα όρια της αρχής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όπως την αντιλαμβάνεται ακόμα και η σύγχρονη κοσμική Βιοηθική. 

Για να καταλάβετε τι εννοώ, θα σας καλέσω να θέσετε στους εαυτούς σας ένα ουσιαστικό ερώτημα. Αυτήν την αξία ποιος την καθορίζει; Ποιος δηλαδή δίνει περιεχόμενο και τρεις διαστάσεις στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια όταν με βάση την αρχή αυτή θα πρέπει να ληφθούν αποφάσεις, στον πραγματικό κόσμο, που έχουν να κάνουν ακόμα και με το ίδιο το σώμα ενός ατόμου; 

Να το θέσω ξεκάθαρα. Με βάση αυτήν την αρχή, ποιος πρέπει να είναι αρμόδιος να ελέγχει το σώμα του; Το ίδιο το άτομο ή η κοινωνία; Ποιος θα αποφασίσει αν μια γυναίκα μπορεί ή όχι να γίνει παρένθετη μητέρα και να πληρωθεί για τις υπηρεσίες που θα προσφέρει; Ποιος θα αποφασίσει για το αν μπορώ να πουλήσω το νεφρό μου σε ένα άτομο που το χρειάζεται; Ποιος θα αποφασίσει αν είμαι ή όχι αυτόματα δωρητής σώματος, χωρίς καν να το δηλώσω οικειοθελώς ή να συναινέσω ρητά; Ποιος αποφασίζει εάν μπορώ ή όχι να πουλήσω το αίμα μου ή γενετικό υλικό; Ποιος θα αποφασίσει εάν έχω το δικαίωμα να θέσω τέρμα στη ζωή μου και να ζητήσω βοήθεια από έναν γιατρό για να το κάνω ανώδυνα και αποτελεσματικά; 

Εάν απαντήσατε σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα ή έστω σε ορισμένα από αυτά, ότι προφανώς δεν είναι το άτομο που θα πρέπει να αποφασίζει, τότε για εσάς η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι σαφώς αποτέλεσμα ετεροκαθορισμού. Δηλαδή, με απλά λόγια, τη δική μου αξιοπρέπεια δεν την καθορίζω εγώ αλλά όλοι εσείς. Εγώ είμαι υποχρεωμένος να σεβαστώ τις χειροπέδες αξιοπρέπειας που εσείς και η συμβατική ηθική σας, θα μου φορέσετε. «Για το καλό μου» βέβαια. Διότι, ίσως, θεωρείτε ότι δεν είμαι αρκετά ορθολογικός για να αποφασίσω – και θέλετε να με προστατεύσετε. Ή διότι νομίζετε ότι αυτό που κάνω δεν αποτελεί μια ελεύθερη επιλογή μου αλλά είναι αποτέλεσμα οικονομικής ανάγκης – και θέλετε να με σώσετε. Είτε γιατί απλώς απορρίπτετε τις επιλογές μου ως ανήθικες και θέλετε να σώσετε την ψυχή μου.

Τo σκεπτικό σας, υποθέτω, συμπυκνώνεται στα εξής: υπάρχει ένα κατώφλι αξιοπρέπειας που δεν πρέπει να περάσεις, ακόμα κι αν το επιθυμείς. Διότι θα προσβάλλεις έτσι την αξιοπρέπειά σου, θα ευτελίσεις την εγγενή αξία σου. Αλλά, μην ανησυχείς. Θα σε προφυλάξουμε. Δεν θα σου το επιτρέψουμε. 

Εγώ όμως θα απαντήσω ότι το σημαντικότερο συστατικό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας πρέπει να είναι η ελευθερία επιλογής και η γνήσια αυτονομία. Το γνησίως αυτόνομο άτομο είναι κύριος του εαυτού του. Καθορίζει το ίδιο το τι είναι αξιοπρεπές και τι όχι. Και, προσέξτε, έχει το δικαίωμα να σταθμίζει ακόμα και την αξιοπρέπειά του και να θεωρεί ότι, ίσως, άλλες αξίες, ανάγκες, αγαθά, είναι σημαντικότερα. Και προφανώς είναι ο φυσικός ιδιοκτήτης του σώματός του. 

Όπως καταλάβατε, όσες/οι παρακολουθείτε τη σχετική συζήτηση στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία, υπερασπίζομαι την αρχή της αυτοκτησίας (self-ownership). Σύμφωνα με την αρχή της αυτοκτησίας, κάθε πρόσωπο έχει το ηθικό δικαίωμα της κυριότητας στο ίδιο του το πρόσωπο και τις ικανότητές του, επομένως ο καθένας είναι ελεύθερος ηθικά να τις χρησιμοποιήσει όπως αυτός επιθυμεί, εφόσον δεν τις αναπτύσσει επιθετικά έναντι των άλλων. Σύμφωνα με αυτή την αρχή, τα δικαιώματα, καταρχήν, στο σώμα μας και στη συμπεριφορά μας θα πρέπει να ανήκουν σ’ εμάς. Αν και φαίνεται εύλογο και αυταπόδεικτο, δεν σημαίνει ότι είναι. Διότι αν σκεφτείτε τα παραδείγματα που ανέφερα θα διαπιστώσετε ότι το σώμα μας και η συμπεριφορά μας δεν ανήκουν αποκλειστικά σ’ εμάς, αλλά ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από τη συλλογικότητα που ονομάζεται κοινωνία. Ακόμα και στις πιο φιλελεύθερες κοινωνίες το άτομο δεν έχει δικαίωμα να ελέγχει πλήρως το σώμα του και να κάνει επιλογές τις οποίες η κοινωνία απορρίπτει. 

Η πολιτεία ορίζει το «μίνιμουμ ανθρώπινης αξιοπρέπειας», δηλαδή ένα «κατώφλι» συμπεριφοράς που το άτομο δεν μπορεί να παραβιάσει, ακόμα και αν το επιθυμεί, ακόμη και αν οι όποιες πραγματικές συνέπειες της παραβίασης αφορούν αποκλειστικά και θα επηρεάσουν μόνο το ίδιο. Η αρχή της ετεροκαθορισμένης ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύει επιλογές ακόμα και αν για τις επιλογές αυτές το άτομο συναινεί ελεύθερα, ακόμα κι αν είναι συμβατές με τις προτιμήσεις του και δεν βλάπτουν κανέναν. 

Αντίθετα, με βάση την αρχή της αυτοκτησίας, το άτομο είναι ο αποκλειστικός κυρίαρχος του σώματος και της ζωής του. Η αρχή της αυτοκτησίας προκύπτει από τη συνεπή εφαρμογή της «αρχής της βλάβης» του Τζον Στιούαρτ Μιλ, η οποία θεμελιώνει την προτεραιότητα της ελευθερίας και ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο περιορισμού της προσωπικής αυτονομίας. Εφόσον μια φιλελεύθερη δημοκρατία θέλει να είναι συνεπής, θα πρέπει να αναγνωρίσει την αρχή της αυτοκτησίας. Αυτό σημαίνει ότι η πλήρης «κυριότητα του εαυτού», δηλαδή μιας οντότητας, θα συνίσταται σ’ ένα σύνολο δικαιωμάτων. 

Αυτοκτησία λοιπόν σημαίνει ότι το άτομο είναι το μόνο που έχει δικαίωμα να ελέγχει το δικό του σώμα, να το χρησιμοποιεί με όποιον τρόπο θέλει και να απαγορεύει σε άλλους να το χρησιμοποιούν χωρίς τη συναίνεσή του. Αλλά αν συμβεί κάτι τέτοιο, να αποζημιώνεται πλήρως – αν και το δικαίωμα αποζημίωσης είναι προφανώς επικουρικό γιατί η αυτοκτησία είναι απόλυτο δικαίωμα και το άτομο θα πρέπει να δικαιούται να αποτρέψει τη χρήση του σώματός του από τρίτους και να απαιτήσει αποκατάσταση της ελευθερίας του αν χρειαστεί. Πρέπει να έχει τέλος το δικαίωμα να μεταβιβάσει τα δικαιώματά του σε άλλα άτομα (με πώληση, ενοικίαση, δωρεά ή δάνειο). Το δικαίωμα στην αυτοκτησία εξασφαλίζει ότι το σώμα του θα είναι ένα άσυλο στο οποίο μόνο αυτό θα κυριαρχεί. 

Το άτομο είναι ο φυσικός ιδιοκτήτης του σώματός του. Οποιαδήποτε κατανομή δικαιωμάτων στο πλαίσιο ενός κοινωνικού συμβολαίου θα πρέπει να ξεκινήσει με αυτή την παραδοχή. Αποτελεί βασική προϋπόθεση της ανθρώπινης ελευθερίας. 

Ο Αριστείδης Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τα βιβλία του «Φιλελευθερισμός», «Επιχειρήματα Ελευθερίας» και «Θεσμοί» κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος. 

Το παρόν κείμενο εκφωνήθηκε στην εκδήλωση για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Βιοηθικής, που οργάνωσε με μεγάλη επιτυχία το Ελληνικό Κλιμάκιο της Εδρας Βιοηθικής της UNESCO και το Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, στη Μεγάλη Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών, στις 19 Οκτωβρίου 2018. 

Πηγή: Protagon.gr